Thursday, 27 February 2025

‘अज्ञेय’ ‘अज्ञेय’ की दृष्टि में

 

 

 ‘अज्ञेय’  ‘अज्ञेय’ की दृष्टि में

      

किसी का सत्य था,

मैंने संदर्भ में जोड़ दिया ।

कोई मधुकोष काट लाया था,

मैंने निचोड़ लिया ।

 

किसी की उक्ति में गरिमा थी

मैंने उसे थोड़ा-सा संवार दिया,

किसी की संवेदना में आग का-सा ताप था

मैंने दूर हटते-हटते उसे धिक्कार दिया ।

 

कोई हुनरमन्द था,

मैंने देखा और कहा, ‘यों!’

थका भारवाही पाया -

घुड़का या कोंच दिया, ‘क्यों!’

 

किसी की पौध थी,

मैंने सींची और बढ़ने पर अपना ली।

किसी की लगाई लता थी,

मैंने दो बल्ली गाड़ उसी पर छवा ली ।

 

किसी की कली थी

मैंने अनदेखे में बीन ली,

किसी की बात थी

मैंने मुँह से छीन ली ।

 

यों मैं कवि हूँ, आधुनिक हूँ, नया हूँ,

काव्य-तत्त्व की खोज में कहाँ नहीं गया हूँ ?

चाहता हूँ आप मुझे

एक-एक शब्द पर सराहते हुए पढ़ें ।

पर प्रतिमा..अरे, वह तो

जैसी आप को रुचे आप स्वयं गढ़ें ।     

(नया कवि आत्म-स्वीकार : अज्ञेय)

 

अज्ञेय का बचपन-  अज्ञेय बचपन में कैसे थे - “बचपन में हठी ऐसे रहे कि अपना माथा पक्का करने के लिए कुर्सी की पीठ पकड़कर बार-बार यों उससे टक्कर मारते हुए तब माथा पक्का किया। इस पक्के माथे से उन्होंने मास्टर होकर न जाने कितनों को टक्कर मारी और पक्के सिद्ध हुए। नालंदा की अमराई में एक डाक-बंगला था- हीरानंद शास्त्री उसमें रहे थे- अज्ञेय का शरारती बचपन वहाँ भी रंग लाया।”

“नालंदा में ही एक पुस्तक ऐसी मिली कि उसमें ‘बारूद’ बनाने की विधियाँ भी दी हुई थीं और उसी की सहायता से धीरे-धीरे गंधक और शोरा सब किस्तों में खरीद कर बारूद वगैरह बनाना शुरू किया। घर पर भोजन बनाना-मिठाइयाँ बनाना-पाक विद्या में गति प्राप्त की तथा आतिशबाजी बनाना भी सीखा।”

 

“ सन् 1921-22 का गाँधी युग। गाँधी जी का सत्याग्रह आंदोलन चला। इस आंदोलन का बालपन पर प्रभाव पड़ा और अँग्रेजी शिष्टाचार के प्रति ‘गुड मार्निंग, गुड इवनिंग’ के प्रति विरोध के बीज पनपे। लेकिन उनके घर तो पश्चिमी अदब-कायदे के अँग्रेजी दाँ लोग भी आते थे- उनसे ‘नमस्कार’ शुरू किया। गाँधी के प्रभाव में विदेशी कपड़ों का बहिष्कार। अज्ञेय ने बालपन से ही घर पर अपने विदेशी कपड़ों की होली जलाई।”

 

अज्ञेय के स्वयं के शब्दों में -“ लड़ाई-झगड़ा करके स्कूल छोड़कर चला आया, अलग-अलग प्रदेशों में रहने के कारण भाषा बदलती रही। बोलना लखनऊ में सीखा। फिर कश्मीर चले गए और फिर बिहार।”

 

 “इन तरह हिन्दी उनके लिए सीखी हुई भाषा रही। दक्षिण में वे कोरीविडी तथा ऊटकमण्ड में रहे- अँग्रेजी सीखी। पढ़ाई कम हुई इस तरह गढ़ा ज्यादा। इसका लाभ यह हुआ कि ‘भ्रष्ट भाषा’ से दूर रहे। आकर-ग्रंथों से भाषा का संस्कार पाया।”

“ पिता का कड़ा अनुशासन भी जीवन-भर काम आया। पिता से पुत्र की टकराहट भी कम नहीं रही। पिता दौरे पर जाते तो उनके साथ कभी-कभार तो अकेले अज्ञेय जाते। अकेले घूमने की प्रवृत्ति और अपनी आजादी का आनंद। हर जगह वे नारद-भाव से घूमे-रमे और रहे। आठ भाई, दो-बहिनें, माँ का स्वास्थ्य खराब तो घर का हर काम अकेले करना ही था। अज्ञेय में मौत के प्रति 'सखा-भावÓ की मनोभूमिका का रहस्य भी यही रहा कि वे अकेलेपन में रमे रहे।”

 

“ बचपन 1911 से 15 तक लखनऊ में रहे और तुतलाना हिंदी में शुरू किया। संस्कृत-मौखिक परंपरा से शिक्षा की आरंभ 1915 से 1919 में स्कूली शिक्षा में पिता हीरानंद शास्त्री को विश्वास न था। घर पर ही संस्कृत-अँग्रेजी-फारसी की शिक्षा मिली।”

“कुल परंपरा से मेरी पढ़ाई रटन्त से आरंभ हुई : गायत्री-मंत्र और अष्टाध्यायी के साथ-साथ मुझे अपने वयोवृद्ध गुरु की स्नेह भरी पंडिताऊ गालियाँ भी अभी तक याद हैं। लेकिन प्रबुद्ध-चेता पिता ने ‘स्वौजसभौट्छष्टाभ्यांभ्यस् डोसाम्सडिओस्मुप’ की रटाई के साथ-साथ अँग्रेजी की मौलिक शिक्षा भी आरंभ करवा दी और अक्षर ज्ञान से पहले ही मैं दो-ढाई सौ अँग्रेजी शब्द सीखकर वह भाषा वैसे बोलने लगा था, जिसे ‘फर्र-फर्र’ अँग्रेजी कहते हैं।

 

अज्ञेय नाम कैसे पड़ा- “ सच्चिदानंद हीरानंद वात्स्यायन अज्ञेय जन्मजात विद्रोही और देशभक्त क्रांतिकारी। उनके बचपन का एक नाम ‘सच्चा’। इस नाम को वे ‘सत्य’ नाम से सुरक्षित रखने में कभी नहीं चूके। लेखों-टिप्पणियों के नीचे कभी ‘वा’ कभी ‘वत्स’ कभी ‘वत्सल’ कभी ‘वात्स्यायन’। क्रांतिकारी-जीवन में वे छिपकर कभी ‘साइंटिस्ट’ कभी ‘मुहम्मद बख्श’ कभी ‘श्री गजानन’ कभी ‘डॉ. अब्दुल लतीफ’ कभी ‘समाज द्रोही नंबर’ आदि न जाने कितने छद्म नामों से लिखते रहे। ललित-निबंध ‘कुट्टि चातन्’ नाम से लिखे और रचनात्मक साहित्य-जैनेन्द्र कुमार द्वारा दिए गए नाम ‘अज्ञेय’ से। पत्रकारिता में हमेशा ‘सच्चिदानंद वात्स्यायन’ या ‘स.ही. वात्स्यायन’ का प्रयोग किया। अज्ञेय एक उन्मुक्त-विशाल किरीटी-तरु की तरह स्वाधीन जिए और जीवन-भर ‘स्वाधीनता’ को जीवन का सर्वोच्च मूल्य माना। इस तरह वह बाल-विद्रोही, सिपाही-विद्रोही, शिल्पी-चित्रकार, संपादक-आलोचक, व्याख्यता-राजनीतिक चिंतक, कर्मठ-श्रमरतमानक, प्रकृति और सागर के अद्भुत प्रेमी, चित्रकार, साहित्य के इतिहास-समीक्षक, भाषा के प्रेमी, यायावर सप्राण छाया-कल्पक न जाने क्या-क्या रहे।”

 

              अज्ञेय का क्रांतिकारी जीवन- “विद्यार्थी काल से ही वह 'क्रांतिकारी आंदोलन’ का अंग रहे। उनका क्रांतिकारियों से सम्पर्क  रहा। कॉलेज में सहपाठियों से राजनीति पर चर्चा और नीति बनाकर क्रांति से जुड़ने की मानसिक तैयारी। उन दिनों लाला लाजपतराय का पंजाब में व्यापक प्रभाव था। युवाओं में भगतसिंह की प्रसिद्धि। उनसे प्रभावित होकर विद्यार्थियों ने एक दल बनाया। गुप्त कार्य शुरू किए। पर्चें भी छापकर बाँटना प्रचार का अंग रहा। क्रांति होनी चाहिए, इस मनोभाव के कारण एक दिन ऐसा आया कि भगतसिंह दल के कुछ सदस्यों से परिचय हो गया। ये सदस्य उन दिनों ‘हिंदुस्तान सोशलिस्ट रिपब्लिकन या एसोसिएशन’ के सदस्य नाम से जाने जाते थे। सदस्यगण उन दिनों भगतसिंह को जेल से छुड़ाने की योजना बना रहे थे। यह बड़ा काम था लेकिन बेहद कठिन जोखिमों से भरा। भगतसिंह को छुड़ाकर लाने के बाद छिपाकर रखने की व्यवस्था बड़ी चुनौती थी-

“ इन सबके सिलसिलें में उन लोगों की बात मेरे साथियों से और मुझसे हुई थी और उन्हीं के द्वारा फिर मेरा आजाद (चन्द्रशेखर आजाद) से परिचय हुआ। भगवतीचरण बोहरा से परिचय हुआ। और जो भगतसिंह को छुड़ाने की योजना थी उसका निर्देशन चंद्रशेखर आजाद को सौंपा गया था। वही योजना बना रहे थे और उन्होंने मुझे काम सौंपा था। उस ट्रक को चलाने का जिसमें भगतसिंह को छुड़ाकर ले जाने का प्रयत्न किया जाएगा।”

 

“अज्ञेय की गिरफ्तारी तो अमृतसर में हुई। वे वहाँ पर तरह-तरह के छद्म वेश धारण करके रहे। जहाँ गिरफ्तारी हुई वहाँ वे मुसलमान कारीगर बनकर, इलेक्ट्रीशियन का रूप धारण करके गुप्त वास करते थे। इलेक्ट्रीशियन बनकर अज्ञेय सुबह घर से निकल जाते और शाम ढले घर वापस आते। कभी-कभीर अमृतसर में एक प्रसिद्ध दुर्गामाता मंदिर के पास भी समय गुजारते। उसके बाद जलियाँवाला बाग की गली में एक कमरा लिया। वहाँ ‘साइन बोर्ड पेंटर’ बनकर रहे-और कलाकर अज्ञेय ने कुछ साइन बोर्ड पेंट किए भी। थोड़े से पैसे भी कमाए। शहर के बाहर ‘इलेक्ट्रीशियन’ बनकर और शहर में दूसरी जगह ‘साइन बोर्ड पेंटर’ बनकर। कुछ समय बाद एक मस्जिद में भी रहे और इमाम से अंतरंग होकर। वहाँ रहकर खाली कारतूसों तथा खराब हथियारों को ठीक कर कारखाना चलाने का मन भी बनाया-पिस्तौलें, रिवाल्वरें इकट्ठी भी की गईं।”

 

रचनाकार अज्ञेय- “ जिन पाठकों ने उनकी कहानियाँ, कविताएँ-निबंध कभी भी पढ़े हैं- वे जानते हैं कि अज्ञेय अग्निधर्मा-आकाशधर्मा सर्जक और चिंतन का नाम है- उनकी सार्वजनिकता कहीं भी छिपी नहीं रह सकती- चाहे वे ‘ शेखर : एक जीवनी’ जैसा उपन्यास लिखे-या विद्रोही तेवर की कहानियाँ-कविताएँ। उन्होंने कविताओं में अपना ‘ आत्मपरिचय’ दिया है। ‘इस तरह मैं कवि हूँ, आधुनिक  हूँ, नया हूँ। यह भी कहा है- ‘मैं वह धनु हूँ जिसे साधने में प्रत्यंचा टूट गयी है स्खलित हुआ है बाण, जदपि ध्वनि दिग-दिगंत में फूट गयी है।’ अज्ञेय का ‘हियहारिल’ भी अनथक पंखों की चोटों से विचारों की हलचल उत्पन्न करता रहा है।”

अँग्रेजी में भी कुछ हलकी कविताएँ और तुकबंदियाँ रट ली थीं- हमारा दुर्भाग्य था कि तब हिंदी में बाल-साहित्य लगभग नहीं था। तो अँग्रेजी तुक से प्रेरणा पाकर अंग्रेजी के सहारे ही लोगों को चिढ़ाने वाली कुछ तुकबंदियाँ भी की थीं और एक-आध बार बड़ों की इस अवमानना के कारण दंड भी पाया था। स्पष्ट है कि इन्हें कविता नहीं का जा सकता, लेकिन ‘वागर्थसम्पृक्ति’ के ज्ञान के बाद अगला कदम तो छंद-परिचय ही है।” (आत्मपरक मेरी पहली कविता, पृ. 21) चार वर्ष के अज्ञेय ने ‘नाचत है भूमिरी’ गायी जिसमें भँवरी ही नहीं सारी भूमि नाच रही है। ताल और छंद पर खुद भी नाच रहे हैं। सृष्टा की शक्ति को, शब्द की शक्ति को पहचान लिया।

 

“ वे कभी यह नहीं भूल सके कि शब्द शक्ति का रूप है और शब्द का सार्थक प्रयोग सिद्धि। छठे वर्ष की बात है बहुत कुछ जाना-सीखा। कविता से भी परिचय बढ़ा और ग्यारहवें वर्ष में एक और टेनीसन की कविता से परिचय हुआ तो दूसरी ओर असहयोग के पहले दौर से और तत्कालीन ‘प्रिंस ऑफ वेल्स’ को भारत यात्रा के बहिष्कार के आंदोलन से।” इसी समय स्वामी दयानंद की गंगा को लक्ष्य करके लिखी गई कविता-उद्बोधनात्मक पढी-

‘गंगा उठो कि नींद में सदियाँ गुजर गयीं,

देखो तो सोते-सोते ही बरसें किधर गयीं।’

 

 वे लिखते नहीं - “इन सबकी सम्मिलित प्रेरणा से मैंने भी गंगा की एक स्तुति लिखी थ जो अनंतर गंगा मैया को ही भेंट चढ़ गयी। वह मुझे स्मरण होती तो पहली कविता के नाम पर कदाचित् उसी का उल्लेख होता। किंतु एक तो यह अँग्रेजी में थी, दूसरे कविता याद न होने पर भी इतना तो याद है कि इसके छंद पर, भाषा पर, शैली पर, टेनीसन की गहरी छाप थी।” सन् 1919 में पिता के साथ नालंदा आए। इसके बाद 1925 तक पिता के साथ रहे। शास्त्री जी नालंदा से पटना आए तो काशी प्रसाद जायसवाल, राखालदास बनर्जी से परिवार का परिचय हुआ। यहीं अज्ञेय के मन में अँग्रेजी से विद्रोह की भूमिका तैयार हुई। राखालदास के संपर्क में आकर बंगला सीखी और बंगला की तमाम पुस्तकें पढ़ डालीं।

 

“ सन् 1921 से 25 तक ऊटकमंड में रहे। सन् 1921 में उडिपी के मध्वाचार्य के द्वारा इनका यज्ञोपवीत संस्कार हुआ। इसी मठ के पंडित ने छह महीने तक तमिल तथा संस्कृत की शिक्षा दी। यही वह समय है जब ‘भणोत्’ से ‘वात्स्यायन’ में परिवर्तन हुआ। इसी मठ में पहली बार गीता का अध्ययन किया और अन्य धर्मों के ग्रंथ पढ़े। टेनीसन के साथ वर्ड्सवर्थ, शेक्सपियर, लांगफेलो, हाल्ट हिटमैन गोडस्मिथ, तुर्गनेव, ताल्स्ताय को पढ़ा। अज्ञेय ने लिखा है- “ इन्हीं दिनों पिता के साथ ऊटकमण्ड चला गया। मैं स्वभाव से ही एकांतप्रिय था और परिस्थितियाँ भी अकेला रखती आयी थीं- यह ऊटकमण्ड से तीन मील दूर फर्नहिल नामक स्थान के एक बँगले में रहकर तो मानो एकांत में डूब ही गया-यद्यपि प्रकृति के स्पंदन भरे एकांत में, जिससें इस बात की चिंता नहीं थी कि परिवार के बाहर कोई भी हमारा एक शब्द भी समझने वाला न था, न हम किसी का एक भी शब्द समझते थे। इसी एकांत काल में मैंने पहले चित्र-संग्रह करना शुरू किया, मुख्यतया अवनीन्द्रनाथ ठाकुर और उनके नव-बंग संप्रदाय की शिष्य परंपरा के चित्र-और उनके एलबल बनाये। यहाँ सहसा पाया कि मैंने एक हस्तलिखित पत्रिका निकाल दी है-‘आनंद बंधु’ और इस पत्रिका में पहले पृष्ठ पर कविता से लेकर अंत में संपादकीय के बाद चित्र परिचय तक सब कुछ था- जैसा कि उससे पहले भी स्वर्गीय महावीर प्रसाद द्विवेदी के संपादकत्व में ‘सरस्वती’ में हुआ करता था । पहले अंक में तो कविता के नाम पर गुप्त जी की ‘नीलाम्बर-परिधान हरित तट पर सुंदर है’, वाली स्वदेश वंदना दी गयी थी, पर दूसरे अंक से समझ में आने लगा कि इस प्रकार उद्धृत सामग्री देना संपादन कला के विरुद्ध है। (आत्मपरक, पृ. 22)

 

आपके मन में प्रश्न उठ सकता है कि हिन्दी कविता के प्रति राग या चस्का या आकर्षण कैसे पदा हुआ? इसका उत्तर अज्ञेय से ही सुनिए-“इन्हीं दिनों गुप्त जी की कविता के अतिरिक्त मुकुटधर पाण्डेय, श्रीधर पाठक, हरिऔघ, रामचरित उपाध्याय और आरा के प्रेमयोगी देवेन्द्र की कविता से परिचय हुआ। इस सबसे छंदों के बारें में कौतूहल बढ़ा। रोला और वीर तो हिन्दी के अतिपरिचित छंद हैं, जिनसे कौन हिंदी कवि बचा होगा, और गुप्त जी (मैथिलीशरण गुप्त-अज्ञेय के गुरु-स्थानीय)की कृपा से हरिगीतिका और गीतिका पर भी हाथ साफ करने का साहस हुआ। लेकिन कुछ संस्कृत छंदों ने भी आकृष्ट किया। ‘हरिऔध’ की यशोदा का विलाप पढ़कर मैंने मालिनी छंद में कई एक विलाप लिखे- ‘राधा का प्रवंत्स्यपतिका, वीर-वधु का हत्यादि।’ मंदाक्रांता तब उतना अच्छा नहीं लगा था जितना बाद में लगने लगा, पर 'शिखरणी, पर मैं मुग्ध रहा विशेषकर पिता जी के 'महिम्नस्तोत्रÓ के कारण। लेकिन ये छंद कभी मुझसे सधे नहीं, और पीछे बरवै के आकर्षण में अपनी असफलता का दु:ख भी भूल गया।”

 

पिता जी ‘हिंदुस्तानी’ से चिढ़ते थे। वे संस्कारवान हिंदी के पक्षपाती थे और पिता के इन विचारों का प्रभाव अज्ञेय की मानसिकता पर जीवनपर्यंत रहा। एक गद्य-पद्यमयी रचना पर रायबहादुर हीरालाल ने अज्ञेय को पुरस्कृत किया। शब्द को ब्रह्म मानने वाले अज्ञेय की कविता ‘शब्द और सत्य’ के साथ बात समाप्त करता हूँ-

 

“ यह नहीं कि मैं ने सत्य नहीं पाया था

यह नहीं कि मुझ को शब्द अचानक कभी.कभी मिलता है ,

दोनों जब-तब सम्मुख आते ही रहते हैं।

प्रश्न यही रहता है ,

दोनों जो अपने बीच एक दीवार बनाये रहते हैं

मैं कब, कैसे, उनके अनदेखे

उसमें सेंध लगा दूँ

या भर कर विस्फोटक

उसे उड़ा दूँ।

 

कवि जो होंगे हों, जो कुछ करते हैं, करें,

प्रयोजन मेरा बस इतना है ,

ये दोनों जो

सदा एक-दूसरे से तन कर रहते हैं,

कब, कैसे, किस आलोक-स्फुरण में

इन्हें मिला दूँ-

दोनों जो हैं बन्धु सखा, चिर सहचर मेरे।

(दमोती बाग नयी दिल्ली 15 जून, 1957)

 

डॉ उमेश कुमार सिंह

Umeshksingh58@gmail.com

7389814071

 

Monday, 24 February 2025

प्रार्थना 2

 

प्रार्थना

ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते । पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥ 

ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः

.............

कराग्रे वसते लक्ष्मी: करमध्ये सरस्वती।करमूले तु गोविन्द: प्रभाते करदर्शनम।।

समुद्रवसने देवि ! पर्वतस्तनमण्डले। 

विष्णुपत्नि ! नमस्तुभ्यंपादस्पर्शं क्षमस्व मे ।।

..........

ॐ अज्ञान तिमिरान्धस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया ।

चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै श्री गुरवे नमः ॥

हे कृष्ण करुणासिन्धो दीनबन्धो जगत्पते ।गोपेश गोपिकाकान्त राधाकान्त नमोऽस्तु ते ॥

तप्तकाञ्चनगौराङ्गि राधे वृन्दावनेश्वरि ।वृषभानुसुते देवि प्रणमामि हरिप्रिये ॥

हरे कृष्ण, हरे कृष्ण, कृष्ण कृष्ण, हरे हरे । हरे राम, हरे राम, राम राम हरे हरे।।

….............

शान्ताकारं भुजगशयनं पद्मनाभं सुरेशं। विश्वाधारं गगनसदृशं मेघवर्णं शुभांग्म।लक्ष्मीकान्तं कमलनयनं योगिभिर्ध्यानगम्यं।वन्दे विष्णुं भवभयहरं सर्वलोकैकनाथम्॥


सशङ्खचक्रं सकिरीटकुण्डलं सपीतवस्त्रं सरसीरुहेक्षणम्। सहारवक्षःस्थलकौस्तुभश्रियं नमामि विष्णुं शिरसा चतुर्भुजम्।।

..............

नमोऽस्तु ते व्यास विशालबुद्धे फुल्लारविन्दायतपत्रनेत्रं।

 येन त्वया भारत तैलपूर्ण: प्रज्वालितो ज्ञानमय: प्रदीप:।।


पार्थाय प्रतिबोधितां भगवता नारायणेन स्वयंव्यासेन ग्रथितां पुराणमुनिना  मध्येमहाभारतम्।।

अद्वैतामृतवर्षिणीं भगवतीम् अष्टादशाध्यायिनीम। 

अम्ब त्वामनुसन्दधामि भगवद्गीते भवद्वेषिणीम्।।

…..............

भीष्मद्रोणतटा जयद्रथजला गंधारनीलोत्पला।

शल्यग्राह्वती कृपेण वहनी कर्णेन वेलाकुला।

अश्वत्थामाविकर्णघोरमकरा दुर्योधनावर्तिनी।

सोतीर्णा खलु पाण्डवै: रणनदी कैवर्त केशव:।

पाराशर्यवच: सरोजममलं गीतार्थगन्धोत्कटम्

नानाख्यानककेसरं हरिकथासम्बोधनाबोधितम्।

लोके सज्जनषट्पदैरहरह: पेपीयमानं   मुदा।

भूयद्भारतपंकजं कलिमलप्रध्वंसिन: श्रेयसे।

................................................

  दिव्य वचन

विष्णुशक्तिः परा प्रोक्ता क्षेत्रज्ञाख्या तथा परा ।

  अविद्याकर्मसंज्ञान्या तृतीया शक्तिरिष्यते ॥ (विष्णु पुराण -६.७)

श्रीमद्भगवद्गीता 

परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान।

पुरुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम।।

आहुस्त्वामृषय: सर्वे देवर्षिर्नारदस्तथा।

असितोदेवलोव्यास: स्वयं चैव ब्रवीशि मे।।

'या एनं वेति हन्तारं यश्चैन मन्यते हतम्।

उभौ तौ न  विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते।।

न जायते म्रियते वा कदाचिन्नायं भूत्वा भविता वा न भूय:।

अजो नित्य: शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे।।

 वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्याति नरोऽपराणि

तथा शरीराणि विहाय जीर्णा न्यन्यानि संयाति नवानि देही।।

नैनं छिन्दति शस्त्राणि नैनं दहति पावक:

न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुत:।।

 (गीता-2/19-22)

अर्जुन उवाच

योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन ।एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात् स्थितिं स्थिराम् ।। 

(भगवद्गीता -६.३३)

योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना

 श्रद्धावान् भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ।। 

(भगवद्गीता ६.४७)

न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः ।

यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥

ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् । ।

छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् ॥

तस्मात् सर्वेषु कालेषु मामनुस्मर युध्य च । 

मय्यर्पितमनोबुद्धिर्मामेवैष्यस्यसंशयः। (भगवद्गीता ८.७)।

यं यं वापि स्मरन् भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् ।

तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः ॥(भगवद्गीता -८.६)

सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव |

 न हि ते भगवन्व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवा: || (10/14||

 भाप्ययौ  हि भूतानां श्रुतौ विस्तरशो मया।

त्वत्त: कमलपत्राक्ष माहात्यमपि चाव्ययम्।। (गीता-11/2)

न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा।

 दिव्यं ददामि ते चक्षु:पश्य में योगमैश्वरम्। (गीता-11/8)

  निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा 

अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः ।

    द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञैर्गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत् ॥ 

(गीता १५/५)

कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा।

कच्चिदाज्ञानसंमोह: प्रनष्टस्ते धनंजय।। (गीता-18/72)

 

 नष्टो मोह: स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाच्युत

 स्थितोऽस्मि गतसन्देह: करिष्ये वचनं तव।।

 (गीता-18/73)

व्यासप्रसादाच्छ्रुतवानेतद्गुहयहं परमंयोगं 

योगेश्वरात्कृष्णात्ससाक्षात्कथयत: स्वयंम्।।  (गीता-18/74

विस्मयो संस्मृत्य संस्मृत्य रूपमत्यभदुतं हरे:।

  विस्मयो में महान्रान्हृष्यामि च पुन: पुन:।।

 (गीता-18/77)

यत्र योगेश्वर: कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धर:।

  तत्र श्रीर्विजया भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम।। (गीता-18/78)

श्रवणं कीर्तनं विष्णोः स्मरणं पादसेवनम् ।

 अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम् ॥(श्रीमद्भावतम्- १५.२३)

अभ्यासयोगयुक्तेन चेतसा नान्यगामिना ।

  परमं पुरुषं दिव्यं याति पार्थानुचिन्तयन् ॥

( भगवद्गीता ८.८)

मांहि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः ।

स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम् ॥

किं पुनर्ब्राह्मणाः पुण्या भक्ता राजर्षयस्तथा ।

   अनित्यमसुखं लोकमिमं प्राप्य भजस्व माम् ॥ 

(भगवद्गीता -९.३२-३३)

सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज ।

 अहं त्वां सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ॥ 

(भगवद्गीता -१८.६६)

गीता माहात्म्

  गीता शास्त्रमिदं पुण्यं यः पठेत्प्रयत: पुमान्।

विष्णो: पदमवाप्नोति भयशोकादिवर्जित:।।( १) 

गीताध्ययनशीलस्य प्राणायामपरस्य च । 

नैव सन्ति हि पापानि पूर्वजन्मकृतानि च ॥

( २)।

मलिनेर्मोचनं पुंसां जलस्नानं दिने दिने ।

 सकृद्गीताम्भसि स्नानं संसारमलनाशनम् ॥ (३)

गीता सुगीता कर्तव्या किमन्यैः शास्त्रविस्तरैः ।

या स्वयं पद्मनाभस्य मुखपद्माद्विनिःसृता ॥ (४) 

भारतामृतसर्वस्वं विष्णोर्वक्त्राद्विनिःसृतम् ।

 गीतागङ्गोदकं पीत्वा पुनर्जन्म न विद्यते ॥  (५) 

सर्वोपनिषदो गावो दोग्धागोपालनन्दन:।

पार्थो वत्स: सुधीर्भोक्ता दुग्धं गीतामृतं महत्।(6)

एकं शास्त्रं देवकीपुत्रगीतमेको देवो देवकीपुत्र एव ।

एको मन्त्रस्तस्य नामानि यानि  कर्माप्येकं तस्य देवस्य सेवा ॥

...............

यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत् ॥

  यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् ॥१८/५॥

ईश्वरः सर्वभूतानां हृदेशेऽर्जुन तिष्ठति।

भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया।

तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत।

तत्प्रसादात्परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम्।

इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्गुह्यतरं मया।

विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु ।

सर्वगुह्यतमं भूयः शृणु मे परमं वचः ।

इष्टोऽसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम्।

मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु ।

मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ।

सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज ।

अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ।

इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन।

 न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति।

य इमं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति।

भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः ।

न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः ।

भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि।


केनोपनिषद्

ऊँ केनेषितं पतति प्रेषितं मन:

 केन प्राण: प्रथम: प्रेति युक्त:।

           केनेषितां वाचमिमां वदन्ति चक्षु: श्रोत्रं क उ देवो युनक्ति।

 (केन./1/1)

                इसे ही उपनिषदों ने कहा है -

            ऊँ पूर्णमद: पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते।

            पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावषिष्यते।।

 तब एक दिन मुण्डकोपनिषद का ऋषि फटकारता हुआ कहता है-

 परीक्ष्य लोकान् कर्मचितान् ब्राह्मणो

   निर्वेदमायात् नास्ति अकृत: कृतेन।

  तद्धिज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत

 इस तरह से जीवन के सत्य को जानने की इच्छा ने शाश्वत, अविनाशी, असीम की खोज प्रारंभ की और एक दिन उन्होंने सत्य को जाना-

ते ध्यानयोगानुगता अपश्यन

        देवात्मशक्तिं स्वगुणैनिगूढ़ाम।। (श्वे.1/13)

   -ध्यानयोग को विषय बनाकर मन की खोज प्रारंभ की। अपने गुणों में निहित ब्रह्म को देखा और गदगद कंठ से पुकार उठे-

 श्रृण्वन्तु विश्वे अमृतस्य पुत्रा

        आ ये धामानि दिव्यानि तस्यु:।

वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम

       आदित्यवर्णं तमस: परस्तात।

          तमेव विदित्वा अतिमृत्युमेति

             नान्य: पन्था विद्यतेऽयनाय।। (श्वेता.2/5,3/8)

     -अहो विश्व के निवासियो! अमृत पुत्रो! सुनो। दिव्य लोकों में रहने वाले देवताओं, तुम लोग भी सुनो। मैंने सूर्य के समान चमकीले उस महान् पुरुष को जान लिया है, जो समस्त अज्ञान-अन्धकार से परे है। केवल उसी को जानकर मृत्यु की विभीषिका को पार किया जा सकता है। इससे भिन्न दूसरा रास्ता नहीं है। 

स्वर्ग प्राप्त की कामना से यज्ञ करना उचित नहीं -

      प्लवा हि एते अदृढा यज्ञरूपा

         अष्टादशेक्त्म् अवरं येशु कर्म।

     एतत् श्रेयो येऽभिनन्दन्ति मूढ़

            जरामृत्युं ते पुनरेवाति यन्ति।।   (मुण्ड.1/2/5)

  ऋषि कहता है, “अरे मूर्खों ! यदि तुमने यज्ञ को भव सागर पार करने की नौका माना है तो बड़ी भूल की है। यह यज्ञ रूपी नौका तुम्हारी जीर्ण शीर्ण है। इसमें सोलह ऋत्विज और यजमान एवं यजमान की पत्नी ऐसे अठारह लोग बैठे हैं, वे सब नीच कर्म करने वाले हैं और सबके सब मँझधार में डूबेगें। जो मूढ़ इस यज्ञ को कल्याणकर मानते हैं, वे बुढ़ापा और मृत्यु के फन्दे में बारम्बार फँसते हैं।”

ईशावास्य उपनिषद् में इस प्रकार के संकेत मात्र दिखाई देता है, जहाँ गुरु शिष्य से सिद्धांत प्रतिपादित करते हुए कहता है-

  “ईषावास्यम्  इदं सर्वं यत्किंच जगत्यां जगत्। 

तेन त्येक्तेन भुञ्जिथा मा गृध: कस्य स्विद्धनम।”

      कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेच्छतँ समा:। एवं त्वयि नान्यथेतोऽस्ति न कर्म लिप्यते नरे।। (ईशो-1/1-2)

 अर्जुन से सभी कार्य को यज्ञ बना लेने को कहते हैं-

यज्ञार्थात् कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबंधन।

तदर्थं कर्म कौन्तेय मुक्तसंग: समाचर।।  (गीता-3/9) 

अर्थात सारा कर्म भगवत्समर्पित बुद्धि से कर्म करना। एक प्रश्न का और समाधान भगवान करते हैं, कहते हैं इस बहाने दुष्कर्म को भी भगवान को अर्पित कर किया जा सकता है क्या ? भगवान कहते हैं-

 किं कर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिता:। 

ते कर्म प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽषुभात।। (गीता- 4/16)

  हे पार्थ! कर्म क्या है, अकर्म क्या है इस सम्बन्ध में मनीषी जन भी भ्रमित हैं। अत: मैं कर्म का मर्म तुझे समझाता हूँ, जिसे जानकर तू अशुभ से मुक्त हो जा-

 कर्मणो ह्यति बोद्धव्यं बोद्धव्यं च विकर्मण:।  अकर्मणश्च बोद्धव्यं    गहना कर्मणों गति:।।  (गीता-4/17)

  अर्थात कर्म के तीन रूप हैं- कर्म, अकर्म और विकर्म।  इसीलिए भगवान ने कहा-

       उद्धरेदात्मनात्मनं   नात्मनामवसादयेत।

       आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मन:।।  (गीता-6/5)

   मनुष्य को चाहिए कि वह अपना स्वयं का उत्थान करे और अपने को गिरने न दे; क्योंकि वह स्वयं अपना मित्र और शत्रु भी है। इस प्रकार कर्म संस्कार उसको लिप्त न कर सकें। मनुष्य यह कर्म करता हुआ सौ वर्ष तक जिये-‘पश्येम शरद: शतं जीवेम शरद: शतमं श्रृणुयाम शरद: शतं प्रब्रवाम शरद: शतमदीना: शरद: शतम्।’ (शुक्ल यजु. 36/24)

  भगवान कहते हैं इसका प्रभाव यह होता है कि -

 नैव किंचित्करोमीति युक्तो मन्येत तत्त्ववित्।
पश्यन् श्रृणवन्स्पृशञ्जिघ्रन्नश्नन्गच्छन्स्वपन् श्वसन्।।5.8।।

 प्रलपन् विसृजन् गृहणन उन्मिषन् निमिषन् अपि।

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषु वर्तन्त इति धारयन्। (गीता-5/8-9)

    अर्थात ऐसी समत्व एवं समर्पित बुद्धि से किया गया कार्य जब हम करते हैं तो हमारे यह सारे कार्य -देखना, सुनना, स्पर्श-करना, गंध लेना, खाना, चलना, सोना आदि सभी यज्ञमय हो जाते हैं। आगे कहते हैं -

ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः। लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा।।5/10

 जो ब्रह्म का आश्रय और आधार मानकर, आसक्ति का त्याग करते हुए, कर्तव्य कर्म करता है, वह जल में कमलपत्रवत् पाप से अलिप्त रहता है। यही गीता की चरमावस्था है, यही ब्रह्मनिष्ठा और स्थितप्रज्ञता है।

  गीता में योग को दो प्रकार से परिभाषित किया 

ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते । 
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥ 
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः।।  

कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेच्छतँ समाः। एवं त्वयि नान्यथेतोऽस्ति न कर्म लिप्यते नरे॥२॥

                केन-उपनिषद

ऊँ आप्यायनतु ममांगानि वाक् प्राणश्चक्षु:

श्रोत्रमयो बलम् इन्द्रियाणि च सर्वाणि।

सर्वं  ब्रह्मौपनिषदं, माहं ब्रह्म निराकुयां, मा मा ब्रह्म निराकरोद्,

अनिराकरणमस्तु, अनिराकरणं मेंऽस्तु।

तदात्मनि निरते य उपनिषत्सु धर्मास्तेमयि सन्तु, ते मयि संन्तु।

ऊँ शांति शांति शांति:।।

ऊँ केनेषितं पतति प्रेषितं मन:

        केन प्राण: प्रथम: प्रैति युक्त:।

 केनेषितां वाचमिमां वदन्ति

        चक्षु श्रोत्रं क उ देवो युनक्ति।। 1 

गुरु का उत्तर-

श्रोत्रस्य श्रोत्रं मनसो मनो यद्

   वचो ह वाचं स उ प्राणस्य प्राण:।

 चक्षुशष्चक्षु:  अतिमुच्य धीर:

    प्रेत्यास्माल्लोकादमृता भवन्ति।।2

              समाधान- इसमें कोई दोष नहीं है। अन्य श्रुतियाँ भी कहती हैं- 

‘आत्मना एवं अयं ज्योतिषा अस्ते।’ (बृ.उ.4/3/6)-

तब वह पुरुष आत्मा की ज्योति से स्थित रहता है।

     तस्य भाषा सर्वम् इदं विभाति। (क.उ.2/2/15, श्वे.उ.6/1/4, मु.उ.2/2/10) -उसके प्रकाश से ही यह सब प्रकाशित होता है।

    येन सूर्य: तपति तेजसा इन्द:’ (तै.ब्रा.3/12/9/7)- जिसके तेज से प्रदीप्त होकर सूर्य तपता है।

   यदि आदित्यगतं तेजो जगद्धासयते अखिलम’ (. गीता 15/12)- सूर्य का जो प्रकाश सारे जगत को प्रकाशित करता है, उसे तू मेरा ही समझ।

  क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत’ (गीता 13/33)- 

हे अर्जुन,उसी प्रकार एक ही आत्मचैतन्य संपूर्ण शरीर को प्रकाशित करता है।

  नित्यो अनित्यानां चेतन: चेतनानाम:। 

(कठो.उ.3/12/9/7)-अनित्य वस्तुओं में वह नित्य है, चेतनामय पदार्थों में वह चैतन्य (आत्मा) है।

   स उ प्राणस्य प्राण:’। वह प्राणों का भी प्राण है। केन.

              तब ऋषि कहता है -

न तत्र चक्षुर्गच्छति न वाग्-गच्छति नो मनो।

न विद्यो न विजानीमो यथैतदनुशिष्यात।। 3।

 भावार्थ- वहाँ (ब्रह्म में) नेत्र नहीं जाते, वाणी नहीं जाती और मन भी नहीं जाता। हम ब्रह्म का लक्षणों को भी नहीं जानते, अत: मन वाणी के अतीत होने के कारण हमें नहीं मालूम कि उसका वर्णन कैसे करूँ।

अन्यदेव तद्धिदितादधो अविदितादधि

इति शुश्रुम पूर्वेषां यं नस्तद्धयाचचक्षिरे।

              भावार्थ- यह ब्रह्म ज्ञात वस्तुओं से भिन्न है और फिर अज्ञात वस्तुओं से भी परे है- ऐसा हमने अपने पूर्वजों से सुना है, जिन्होंने हमारे लिए इसकी व्याख्या की थी।

 ब्रह्म ज्ञान के अतिरिक्त देवताओं के विजय के अभियान के समान जीव को कर्त्तव्य, भोक्तृत्व का अभियान करना  व्यर्थ है।

' ब्रह्म  ह देवेम्यो विजिग्ये। 

तस्य ह ब्राह्मणों विजये देवा अमहीयन्त।। ’(14. केन)

              उन यक्ष को न जाने हुए देवतागण भय के साथ आपस में विर्मर्श कर जातवेद: अग्नि को जो जन्म से ज्ञानी होने 

.......... कहलाते हैं को कहा कि जाओं और पता करों कि यह पूज्यमूर्ति कौन है।16

              आगे उपनिषद कहता है- तास्ते प्रेत्याभिगच्छन्ति’, अज्ञान से आच्छादित होकर पशु और वनस्पतियों के रूप हमें प्राप्त होते हैं। असुरो का लोकाअर्थात् तमसावृता:को असुर लोक कहा। आत्महनो जनाआत्मा को न मानने वाले अर्थात् तमसावृता:को असुर लोक कहा। यही आत्म हत्या है। तभी हमारा ऋषि कहता है  तमसो मां ज्योर्तिगमय। हम अमर हैं, यह बोध प्राप्त न होना ही आत्मघाती स्थिति है।

       आत्मा को कैसे समझे ? इसका लक्षण क्या है?

“स पर्यगाच्छुक्रमकायमव्रणमस्नाविरं शुद्धम पापविद्धम।”

 'न अन्यो अतो अस्ति द्रष्टा।' बृ.उ. 3/8/11 अर्थात् इस आत्मा के अतिरिक्त कोई द्रष्टा नहीं है।) 

'परिभू:' का दूसरा अर्थ बिना माता पिता के जन्म लेने वाला।    

 कर्म का विधान किसे ?

        अज्ञानी तथा सकाम व्यक्ति के लिये कर्म आवश्यक है।  “सो अकामयत जाया में स्यात” (वृ.उ.1/4/17)

 वही उपनिषद कहता है- ‘ किं प्रजया करिश्यमों मे षां नो अयमात्मा अयं लोक: अर्थात् ‘हमारी आत्मा ही हमारा लोक है अत: हम संतान लेकर क्या करेगे? (बृ.उ. 4/4/22)

अत: श्वेतोपनिषद का ऋषि कहता है-

'' अत्याश्रमिम्य: परमं पवित्रं प्रोवच सम्यक् ऋषि संगजुष्टम्"1/6/21.

कर्मकाण्ड और उपासना का समुच्चय होना चाहिए-

''अन्ध तम: प्रविशन्ति येऽपिद्यामुपासते।"

 विद्यायाम = देवतोपासना और अविद्यायाम= कर्मकाण्ड।

विद्या- ‘सा विद्या या विमुक्तये’।

‘विद्या चाविद्यां च यस्तद्वेदोभय सह।

अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्ययामृतमश्नुतू’ -(ईष-11)

      देवताओं की पूजा करके आदमी सिद्धि को प्राप्त करता है- ईश्वरीय गुणों को ऐश्वर्य कहते हैं। 

आठ ऐश्वर्य या सिद्धियाँ इस प्रकार हैं-

“अणिमा महिमा गरिमा लघिमा तथा।

ईषित्वं च वषित्वं च प्राप्ति: प्रकाम्यमेव च।।”

अर्थात् शूक्ष्म हो जाना, विशाल हो जाना, भारी हो जाना, हल्का हो जाना, शासक बन जाना, वश में कर लेना, इच्छानुसार वस्तु की प्राप्ति और जैसा चाहे वैसा रूप बना लेना।

“सम्भूतिं च विनाशं च यस्तद्वेभीय सह।

विनाशेन मृत्युं तीर्त्वा सम्भूत्यामृतमश्नुते”

अर्थात्- जो संम्भूत अर्थात् कारण ब्रह्म तथा विनाश अर्थात् कार्य ब्रह्म (हिरण्यगर्भ) दोनों को साथ -साथ उपासना करने योग्य जानता है, वह कार्य-ब्रह्म की उपासना से मृत्यु को पार करके कारण-ब्रह्म की उपसना से अमृत अर्थात् प्रकृतिलय की अवस्था को प्राप्त करता है। (ईषा-14 )

 अर्थात् सभी जीव अपनी आत्मा ही हो जाते है” (‘आत्मा-एव-अभूद्-विजानत:’)

ऋषि कहता है-

“हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्यापिहितं मुखम।

तत्वं पूषन्नपावृणु सत्यधर्माय दृष्टये।।”

अर्थात्  हे जगत के पोशक! (पूषा) सूर्यदेव स्वर्णिम पात्र (हिरण्यगर्भ) के द्वारा सत्य (कार्यब्रह्म) का जो मुँह ढका हुआ है, मुझ सत्यधर्मा (उपासक) के दर्शन हेतु वह ढक्कन हटा दीजिए। (ईषा.15)

“पूषान्नेकर्षे यम सूर्य प्रजापत्य व्यूह रश्मीन्समूह तेजायत्ते रूपं कल्याणतमं तत्ते पश्यामि योऽसावसौ पुरुष: सोऽहमास्मि।।” (16 ईषा)

अर्थात् जगत का पोशण करने के कारण सूर्य को पूषा कहते है; अत: हे पूषा ! (गगन में) एकाकी विचरण करने के कारण वे एकर्षि कहे जाते हैं; (अत:) हे एकर्षि, प्राणों तथा रसों को खीच लेने के कारण वे सूर्य कहलाते हैं; (अत:) हे सूर्य! प्रजापति के पुत्र होने से वे प्राजापत्य हैं: (अत:) हे प्राजापत्य! अपनी रश्मियों को व्यूह अर्थात्  हटाइये। अपने तेज अर्थात् ताप देने वाले प्रकाश को एकत्र करके खीच लीजिए।(16, ईषा.)

“वायुरनिलममृतमथेदं भस्मान्त शरीरम।

ऊँ क्रतो स्मर कृतँ स्मर क्रतो स्मर कृतँ स्मर।।”

अर्थात् अब मेरा प्राण सर्वव्यापी वायु में विलीन हो जाय; मेरा शरीर भस्म में परिणत हो जाय। ऊँ, हे मेरे मन ! अब तक अपने द्वारा किये हुए कर्म तथा उपासनाओं का स्मरण करो, स्मरण करो। (17 ईषा.)

व्याहृतियाँ- भू:, भुव: तथा स्व: ये तीन व्याहृतियाँ हैं। (तै.उ. 1/5/1) । इनमें से ‘भू:’ अर्थात्  पृथ्वी का सिर है, ‘भुव:’ अर्थात्  आकाश उसकी दो भुजाएं हैं और ‘स्व:’ अर्थात् स्वर्ग उसके दो चरण हैं। (बृ.उ.5/5/3)

“अग्रे नय सुपथा राये अस्मान्विश्वानि देव वयुनानि विद्वान।

युयोध्यस्मज्जुहुराणमेनो भूयिष्ठंते नम उक्तिं विधेम।।”18

अर्थात्  हे अग्नि! हे देव! आप हमारे समस्त कर्म फलों के ज्ञाता हैं; हमें अपने कर्मफलों का भोग कराने के लिए अच्छे मार्ग से ले चलिए। कुटिल पापों को हमसे दूर कीजिए। हम आपको बारम्बार नमन करते हैं।

इस तरह से ईषोपनिषद में ऋषि सूर्य और अग्नि देव से प्रार्थना करता है कि उसे अमृत की ओर ले चलो।

इस तरह से ऋषि अविद्या (कर्म) के द्वारा मृत्यु को पार करके विद्या (उपासना) के द्वारा अमृतत्व को प्राप्त कर लेता है। वह विनाश के (कार्यब्रह्म) के द्वारा मृत्यु को पार करके, सम्भूति (कारणब्रह्म) की उपासना से अमृतत्व की प्राप्ति कर लेता है।

‘विद्यया देवलोका:’ अर्थात्  विद्या से देवलोक  मिलता है।- (बृउ.1.5.16)

‘विद्यया तदारोहन्ति’ अर्थात्  विद्या ऊपर उठाती है। (बृउ.1.5.)

‘कर्मणा पितृलोका’ अर्थात्  कर्म से पितृलोक मिलता है। (ईष.9)

.…........................

कुण्डलनी जागरण यानी 'तेजोऽस्मि'

श्वेताश्वतरोपानिषद कहता है- “यदाऽऽत्मतत्वेन तु ब्रह्मतत्वं दोपोपमेनेह युक्त: प्रपष्यते।

अजं ध्रुवं सर्वतत्वैविशुद्वं ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाषै:।।”

ईश्वर कैसे मिलेगा- “नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुनाश्रुतेन” (मुण्डको.)

अथ योगानुशासनम् -परम्परागत योग विषयक शास्त्र की चर्चा करते हैं।

योगश्चित्तिवृत्तिनिरोध:- चित्त की वृत्तियों का निरोध योग है। अर्थात्  चित्त की वृत्तियों का सर्वथा रुक जाना योग है। यह स्थिति कब आती है ? “तदा द्रष्टु:स्वरूपेऽवस्थानम।” जब चित्त की वृत्तियों का पूर्ण निरोध हो जाता है, उस समय द्रष्टा (आत्मा) अपने स्वरूप में स्थिति हो जाती है; अर्थात्  केवल्य अवस्था को प्राप्त हो जाता है।

 चित्त वृत्तियाँवैसे तो चित्त वृत्तियाँ असंख्य हैं किन्तु मोटे तोर पर उन्हें पाँच प्रकार से बाँटा जा सकता है।

चित्त वृत्तियाँ पाँच हैं- “प्रमाणविपर्ययविकल्पनिद्रास्मृतय:” (1) प्रमाण (2) विपर्यय (3) विकल्प, (4)निद्रा- स्वप्न (5) स्मृति।

 यह सभी वृत्तियाँ दो प्रकार की होती हैं- “वृत्तय:पंचतय: क्लिष्टाक्लिष्टा ।” 

क्लिष्ट - अर्थात्  अविद्या आदि क्लेषों को पुष्ट करने वाली और योगसाधना में विघ्नरूप होती हैं। 

अक्लिष्ट- क्लेशों को क्षय करने वाली और योगसाधन में सहायक होती हैं।

विपर्यय- ‘विपर्ययोंमिथ्याज्ञानमतद्रूपप्रतिष्ठम।।’ ‘तत:क्लेषकर्मनिवृति।’

विकल्प- ‘शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्प ।’ अर्थात जैसे कोई मनुष्य भगवान के रूप का ध्यान करता है पर जिस रूप का ध्यान करता है उसे न तो उसने देखा है, न वेद-शास्त्र सम्मत है, और न ही वह भगवान का वास्तविक स्वरुप है केवल कल्पना मात्र है, विकल्प है।

 निद्रा- ‘अभावप्रत्ययालम्बना वृत्तिर्निद्रा’- ज्ञान के अभाव का ज्ञान जिस चित्तवृति के आश्रित रहता है, वह निद्रावृत्ति है।” निद्रा भी चित्त की वृत्तिविशेष है। कई दर्शनकार निद्रा को वृत्ति नही मानते, इसे सुषुप्ति अन्तर्गत मानते हैं। 

गीता में आया है-

युक्ताहार विहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु।

युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दु:खहा।।

स्मृति- अनुभूतिविषयासम्प्रमोष: स्मृति:।


चितवृत्तियों का निरोध- 

योगी कहता है- 

‘अभ्यासवैराग्याभ्यां तन्निरोध:।’ 

गीता कहती है- 

‘अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृहयते’(6.35)

 चित्तवृत्तियों के निरोध के दो प्रकार हैं- अभ्यास और वैराग्य।

     अभ्यास क्या है-

“तत्र स्थितौ यत्नोऽभ्यास” 

अर्थात्  जो स्वभाव से चंचल है। उसको स्थिर रखने के यत्न का नाम अभ्यास है।

गीता कहती है-

 ‘स निश्चयेन  योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा।’ 

योग का अभ्यास बिना उकताये बिना समय सीमा के निश्चित किये निष्ठापूर्वक करते रहना है। 

वैराग्य क्या है- ‘दृष्टानुश्रविकविषयवितृष्णस्य वशीकारसंज्ञा वैराग्यम।’ 

यहाँ दो शब्द हैं, दृष्टा और अनुश्रविक । विषयों में सर्वथा तृष्णारहित चित की जो वशीकार नामक अवस्था है, वह वैराग्य (तत्परमं पुरुषख्यातेर्गुणवैतृष्ण्यम) है। 

 (यदाहिनेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते, सर्वसंकल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते)  

 सिद्धि क्या है - ‘श्रद्वावीर्यस्मृतिसमाधिप्रज्ञापूर्वक: ।’

श्रद्वा, वीर्य, स्मृति, समाधि और प्रज्ञापूर्वक, (क्रम) से सिद्धि प्राप्त होती है।’

‘श्रद्वावान लभते ज्ञानं तत्पर: संयतेन्द्रिय:।

ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिभचिरेणधिगच्छति।।’ 

(4/39,गीता)

सिद्धि प्राप्त करने हेतु योगी को अभ्यास और वैराग्य में तीव्रता लानी होती है। 


              ईश्वर कौन है

-‘क्लेशकर्मविपाकाशयैरपरामृष्ट: पुरुषविशेष ईश्वर:।’ 

क्लेश, कर्म, विपाक और आशय से जो (अपरामृष्ठ) है, असम्बद्व है, वह ईश्वर है।

 ईश्वर ज्ञान वैर यश, ऐश्वर्य की पराकाष्ठा है। क्या ईश्वर इस कारण से मिलता है ?

‘नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुनाश्रुतेन।’(मुण्ड.) 

ईश्वर स्वयं अनादि है क्योंकि वह सब के आदि है (योग,10-2-3) वह कालातीत है। उसका वाचक ‘प्रणव’ है।

 ‘तस्य वाचक: प्रणव:’

(प्रणव ऊँकार है) (प्रश्नोपनिषद में पाँचवे प्रश्नोत्तर में और माण्डूक्योपनिषद में ऊँकार की उपासना का विषय विस्तार से है) 

ऊँ, परमेश्वर का वेदोक्त नाम है।

 (गीता-17-23, कठो.1/2/15-17) साधक को ईश्वर के नाम का जप और उसके स्वरूप का स्मरण चिन्तन करना चाहिए।

भक्ति क्या है - महर्षि शाण्डिल्य ने कहा है-

 ‘सा परानुरक्त्रिीश्वरे।’ 

देवर्षि नारद ने भक्तिसूत्र में कहा है- ‘सात्वस्मिन परमप्रेमरूपा च।‘ 

अर्थात्   उस परमेश्वर में अतिशय प्रेमरूपता ही भक्ति है। यह अमृत स्वरूपा है-

‘अमृतस्वरूपा च।‘’ 

ईश्वर की भक्ति में आयु, रूप आदि का कोई अर्थ नही होता है-

“व्याधस्याचरणं धुवस्य च वयो विद्या गजेन्दस्य का

 का जातिर्विदुरस्य यादवपतेरुप्रस्य किं पौरषम्।

कुव्जाया: कामनीरूपमधिकं किं तत्सुदाम्नो धनं

भक्त्या तुश्यति केवलं न च गुणैर्भक्ति प्रियो माधव:।।

श्रीमद्भागवत में प्रहलाद ने भक्ति के लिए कहा है-

‘श्रवणं कीर्तनं विष्णों: स्मरणंपादसेवनम।

अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम।।’(7/5/23)

 ऋतम्भरा बुद्वि के प्रकट होने पर साधक को प्रकृति के यथार्थ रूप का भान हो जाता है तब उसे वैराग्य होता है।

“तस्यापि निरोधे सर्वनिरोधान्निर्बीज: समाधि:।”

 क्लेश क्या है- “अविद्यास्मितारागद्वेषाभिनिवेषा: क्लेषा:।” अविद्या, अस्मिता, राग, द्वेष और अभिनिवेश ये पाँच क्लेश कहलाते हैं।

अविद्या जिनका कारण हैं- 

‘अविद्या क्षेत्रमुत्तरेशां प्रसुप्ततनुविच्छिन्नोद्वाराणाम।’

अविद्या क्या है- “अनित्याशुचिदु:खानात्मसु नित्यशुचि सुखात्मख्यातिरविद्या ।” अनित्य, अपवित्र, दु:ख और अनात्मा में नित्य, पवित्र, सुख और आत्मा का आत्मभाव की अनुभूति ‘अविद्या’है।

अस्मिता क्या है-

“दृगदर्शन शक्त्योरेकात्मतेवास्मिता।” अविद्या के नाश होने से ‘अस्मिता’ का नाश होता  है। 

राग क्या है- ‘सुखानुशयी राग:।’ सुख की प्रतीत के पीछे रहने वाला क्लेष ‘राग’ है।

द्वेष क्या है- ‘दु:खानुशयी द्वेष।’ दु:ख की प्रतीत के पीछे रहने वाला क्लेश ‘द्वेष’ है।

  क्लेशों की स्थूल वृत्तियों को ‘ध्यानहेयास्तदृवत्तय:’ द्वारा सूक्ष्म बना दिया जाता है।

दु:ख के रूप- परिणाम दु:ख, ताप दु:ख, संस्कार दु:ख, गुणवृत्ति विरोध सब में विद्यमान रहते हैं।

  अष्टांग योग

‘यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयोऽष्टवगांनि।।’

इनमें पाँच वहिरंग हैं जो इस प्रकार हैं- (1)  यम- ‘अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमा:’

() अहिंसा -   अहिंसाप्रतिष्ठायां तत्सन्निधौ वैरत्याग:।

(ख) सत्य- ‘सत्यप्रतिष्ठायां क्रियाफलाश्रयत्वम।’

(ग) अस्तेय- “अस्तेयप्रतिष्ठायां सर्वरत्नोपस्थानम।”

(घ) ब्रह्मचर्य- ‘ब्रह्मचर्यप्रतिष्ठायां वीर्यालाभ:।’

मन, वाणी और शरीर से होनवाले सब प्रकार के मैथुनों की सब अवस्थाओं में सदा त्याग करके सब प्रकार से वीर्य की रक्षा करना ‘ब्रह्मचर्य’ हैं ।  “कर्मणा मनसा वाचा सर्वावस्थासु सर्वदा। सर्वत्र मैथुनत्यागी ब्रह्मचर्य प्रचक्षते।।” (गरुण.पूर्व.आचार 238.6) 

(ड) अपरिग्रह- 

अपरिग्रहस्थैर्ये जन्मकथन्तासंबोध:। 

(2) नियम- “शौचसंतोषतप:स्वाध्यायेश्वरप्राणिधानानि नियमा: ।”

 ‘नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुनाश्रुतेन।’ (मुण्ड.)

अक्षर ब्रह्म - भारतीय दर्शन में परम ब्रह्म अक्षर है - अक्षरं ब्रह्म परमं स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते। भूतभावोद्भवकरो विसर्ग: कर्मसंज्ञित:। (8,3)

 गीता कहती है-

सहस्त्रयुगपर्यन्तमहृर्यद ब्रह्मणो बिन्दु:।

रात्रिं युगसहस्त्रन्तां तेऽहोरात्रविदो जना:।

अव्यक्ताद्व्यक्तय: सर्वा प्रभवन्त्यहरागमे।

रान्न्यागमे प्रलीयन्ते तत्रैवाव्यक्त संज्ञके।।

भूतग्राम: स एवायं भूत्वा भूत्वा प्रलीयते।

रान्न्यागमेऽवश: पार्थ  प्रभवन्त्यहरागमे।।

परस्तस्मातु भावोऽन्योऽव्यक्तोऽव्यक्तात्सनातन:।

य: स सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति।।

अव्यक्तोऽक्षर  इत्युक्तस्तमाहु: परमां गतिम।

यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्वाम परमं मम।।

(अर्थात)

              ऊँ विष्णुर्विष्णुविष्णु:। ऊँ नम: परमात्मने श्री पुराणपुरुषोत्तमस्य श्रीविष्णोराज्ञया प्रवर्तमानस्याद्य  श्रीब्रह्मणों द्वितीय परार्द्धे श्री श्वेतवाराहकल्पे वैवस्वतमन्वन्तरेऽष्टाविंशतितमें कलियुगे प्रथमचरणे जम्बूद्वीपे भरतखण्डे आर्यावर्ते आर्यावर्तान्तर्गत  ब्रह्मावर्तैकदेशे बौद्धावतारे अमुकनाम संवत्सरे अमुकायने (उत्तरायणे/दक्षिणायने) महामांगल्यप्रदे मासानां मासोत्तमें अमुक मासे अमुकपक्षे (शुक्लपक्षे / कृष्णपक्षे) अमुक तिथौ अमुक वासरान्वितायां अमुक नक्षत्रै अमुक राषिस्थिते सूर्ये  अमुकराषिस्थिते चन्द्रे अमुकराषिस्थिते भौमें अमुकराषिस्थिते बुधे अमुकराषिस्थिते गुरौ अमुकराषिस्थिते शुक्रे अमुकराषिस्थिते शनौ सत्सु शुभे योगे शुभकरणे एवं गुणविशेष विशिष्टायां शुभ पुण्यतिथौ सकलशास्त्रश्रुतिस्मृतपुराणोक्त फलप्राप्तिकाम: अमुकोऽहं ममात्मन: सपुत्रस्त्रीबान्धवस्य श्रीनवदुर्गानुग्रहतो ग्रहकृतिराजकृतसर्वाविधपीड़ानिवृतिपूर्वकं नैरुज्यदीर्घायु: पुष्टिधनधान्यसृद्व्यर्थं सर्वापन्निवृति सर्वाभीष्टफलावाप्ति धर्मार्थकाममोक्षचतुर्विधपुरुषार्थ द्वारा अमुक (राष्ट्र) देवताप्रीत्यर्थं पूजनपूर्वकं संकल्पं (अमुक कर्मं) करिष्ये।


परमसत्ता की अवधारणा -

 परमसत्ता की अवधारणा वेद के साथ चलती हैं। नासदीय सूक्त में अध्याय दस में श्लोक आता है -

नासदासीन्नोसदासीतदानीं नासीद्रजो नो व्योमा परो यत।

किमावरीव: कुह कस्य शर्मन्नम्भ: किमासीद  गहनं गभीरम।।

 यथा- को, अद्वा वेद क इह प्रवोचत् कुत आजाता कुत इयं विसृष्टि:।

        अर्वाग् देवा अस्य विसर्जनेनाथ को वेद यत आवभूव।। (1,128,6)

इयं विसृष्टिर्यत आबभूव यदि वा दधे यदि वा न।

यो अस्याध्यक्ष: परमे व्योमन्त्सो अंग वेद  यदि वा न वेद।।

              मुण्डकोपनिषद में कहा है- ‘नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुनाश्रुतेन’ अर्थात आत्मज्ञान केवल तीव्र इच्छा शक्ति से ही प्राप्त किया जा सकता है।  यथा-‘मंत्र मूलं गुरुर्वाक्यं, पूजा मूलं गुरु:पदम्। ध्यान मूलं गुरु:मूर्ति, मोक्ष मूलं गुरु: कृपा।।’ सत चेतना हेतु पातंजलि योग दर्शन में कहा है- ‘सत्वपुरुषान्यताख्यातिमात्रस्य सर्वभावाधिष्ठातृत्वं सर्वज्ञातृत्वं च’ (3-49)

              कठोपनिषद में कहा है- ‘उतिष्ठत जाग्रत प्राप्यवरान्निवोधत’। क्षुरस्य धारा निशिता  दुरत्या। दुर्गं पंथस्यकवयो वदन्ति। गीता में श्रीकृष्ण कहते हैं- ‘सर्वधर्म परितज्यान मामेकम शरणं ब्रज’। अहं त्वाम सर्वपापेभ्यो मा शुच:। मैत्रेयोपनिषद में कहा गया है कि साधक छ: माह में आत्मसाक्षातकार कर सकता है।

              ऐतरेयोपनिषद में कहा है- 'स येतमेव सीमानं विदार्यैतया द्वारा प्रापद्यत। सैषा विदृतिर्नाम द्वास्तदेतन्नान्दम।। इसके अनुसार गर्भस्थ रूप में जीवात्मा सातवें महीने कपाल के बीच तालु से प्रवेश करती है, पहले यह कोमल होता है बाद में कठोर हो जाता है । 

              सुबालोपनिषद में कहा गया है- “स्थानानि, स्थानिभ्यों यच्छति नाड़ी तेषां निबन्धनम” । उसे यह बोध हो जाता है कि- 'मैं यह शरीर नहीं, बल्कि यह शरीर मेरा है गीता में कहा गया है- ‘देहोस्मिनाहं मम् देह इति स्मर’।

              भगवान कृष्ण कहते हैं- ''कायेन मनसा बुद्धया केवलैरिन्द्रियैरति। योगिन: कर्म कुर्वन्ति संगंत्यक्त्वात्मशुद्वये। अर्थात आत्मज्ञानी कभी अपने कर्मों का निर्वाह कम नही करता। 

 

 

 

------------------------------------------------------------------------------

 

 

''विद्यया देवलोका: अर्थात विद्या से देवलोक  मिलता है।- बृ.1.5.16

''विद्यया तदारोहन्तिअर्थात विद्या ऊपर उठाती है। बृउ.1.5.

'कर्मणा पितृलोकाअर्थात कर्म से पितृलोक मिलता है।- ईष.9

कुण्डलनी जागरण यानी तेजोऽस्मि

श्वेताश्वतरोपानिषद कहता है- ''यदाऽऽत्मतत्वेन तु ब्रह्मतत्वं दोपोपमेनेह युक्त: प्रपष्यते।

अजं धु्रवं सर्वतत्वैविशुद्वं ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाषै:।।

ईश्वर कैसे मिलेगा- ''नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुनाश्रुतेन’ (मुण्डको.)

अथ योगानुशासनम् -परम्परागत योगविषयक शास्त्र की चर्चा करते हैं।

योगश्चित्तिवृत्तिनिरोध:- चित्त की वृत्तियों का निरोध योग है। अर्थात चित्त की वृत्तियों का सर्वथा रुक जाना योग है। यह स्थिति कब आती है ? ''तदा द्रष्टु:स्वरूपेऽवस्थानम।जब चित्त की वृत्तियों का पूर्ण निरोध हो जाता है, उस समय द्रष्टा (आत्मा) अपने स्वरूप में स्थिति हो जाती है; अर्थात केवल्य अवस्था को प्राप्त हो जाता है। चित्त वृत्तियाँ-

वैसे तो चित्त वृत्तियाँ असंख्य हैं किन्तु मोटे तोर पर उन्हें पाँच प्रकार से बाँटा जा सकता है। 

चित्त वृत्तियाँ पाँच हैं- 

''प्रमाणविपर्ययविकल्पनिद्रास्मृतय:’ (1) प्रमाण (2) विपर्यय (3) विकल्प, (4)निद्रा- स्वप्न (5) स्मृति। यह सभी वृत्तियाँ दो प्रकार की होती हैं- ''वृत्तय:पंचतय: क्लिष्टाक्लिष्टा । क्लिष्ट अर्थात अविद्या आदि क्लेषों को पुष्ट करने वाली और योगसाधना में विघ्नरूप होती हैं। अक्लिष्ट-क्लेशों को क्षय करने वाली और योगसाधन में सहायक होती हैं। 

विपर्यय-'विपर्ययोंमिथ्याज्ञानमतद्रूपप्रतिष्ठम।। 

'तत:क्लेषकर्मनिवृति 

विकल्प- 'शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्प। अर्थात जैसे कोई मनुष्य भगवान के  रूप का ध्यान करता है पर जिस रूप का ध्यान करता है उसे न तो उसने देखा है, न वेद-शास्त्र सम्मत है, और न ही वह भगवान का वास्तविक स्वरुप है केवल कल्पना मात्र है विकल्प है। 

 निद्रा- 'अभावप्रत्ययालम्बना वृत्तिर्निद्रा’- ज्ञान के अभाव का ज्ञान जिस चित्तवृति के आश्रित रहता है, वह निद्रावृत्ति है।निद्रा भी चित्त की वृत्तिविशेष है। कई दर्शनकार निद्रा को वृत्ति नही मानते, इसे सुषुप्ति अन्तर्गत मानते हैं। गीता में आया है- 

युक्ताहार विहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु। 

युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दु:खहा।।

स्मृति- अनुभूतिविषयासम्प्रमोष: स्मृति:- 

चितवृत्तियों का निरोध- योगी कहता है 'अभ्यासवैराग्याभ्यां तन्निरोध: 

गीता कहती है- 'अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृहयते’ (6.35)। चित्तवृत्तियों के निरोध के दो प्रकार हैं-अभ्यास और वैराग्य। 

              अभ्यास क्या है-'तत्र स्थितौ यत्नोऽभ्यासअर्थात जो स्वभाव से चंचल है 

गीता कहती है- 'स निश्चयेन  योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा। योग का अभ्यास बिना उकताये बिना समय सीमा के निश्चित किये निष्ठापूर्वक करते रहना है।  

वैराग्य क्या है-

'दृष्टानुश्रविकविषयवितृष्णस्य वशीकारसंज्ञा वैराग्यम। यहाँ दो शब्द हैं, दृष्टा और अनुश्रविक । विषयों में सर्वथा तृष्णारहित चित की जो वशीकार नामक अवस्था है, वह वैराग्य (तत्परमं पुरुषख्यातेर्गुणवैतृष्ण्यम) है।  

 (यदाहिनेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते, सर्वसंकल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते) 

 

 सिद्धि क्या है -  ''श्रद्वावीर्यस्मृतिसमाधिप्रज्ञापूर्वक:’। श्रद्वा, वीर्य, स्मृति, समाधि और प्रज्ञापूर्वक, (क्रम) से सिद्धि प्राप्त होती है।

'श्रद्वावान लभते ज्ञानं तत्पर: संयतेन्द्रिय:।

ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिभचिरेणधिगच्छति।। (4/39,गीता)

सिद्धि प्राप्त करने हेतु योगी को अभ्यास और वैराग्य में तीव्रता लानी होती है।  

ईश्वर कौन है -

'क्लेशकर्मविपाकाशयैरपरामृष्ट: पुरुषविशेष ईश्वर:। क्लेश, कर्म, विपाक और आशय से जो (अपरामृष्ठ) है, असम्बद्व है, वह ईश्वर है। ईश्वर ज्ञान वैर यश, ऐश्वर्य की पराकाष्ठा है। क्या ईश्वर इस कारण से मिलता है ? 'नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुनाश्रुतेन।’(मुण्ड.) ईश्वर स्वयं अनादि है क्योंकि वह सब के आदि है (योग,10-2-3) वह कालातीत है। उसका वाचक 'प्रणवहै। 'तस्य वाचक: प्रणव:’ (प्रणव ऊँकार है) (प्रश्नोपनिषद में पाँचवे प्रश्नोत्तर में और माण्डूक्योपनिषद में ऊँकार की उपासना का विषय विस्तार से है) ऊँ, परमेश्वर का वेदोक्त नाम है (गीता-17-23, कठो.1/2/15-17) साधक को ईश्वर के नाम का जप और उसके स्वरूप का स्मरण चिन्तन करना चाहिए। महर्षि शाण्डिल्य ने कहा है- ''सा परानुरक्त्रिीश्वरे। देवर्षि नारद ने भक्तिसूत्र में कहा है- 'सात्वस्मिन परमप्रेमरूपा च। अर्थात उस परमेश्वर में अतिशय प्रेमरूपता ही भक्ति है। यह अमृत स्वरूपा है-'अमृतस्वरूपा च। ईश्वर की भक्ति में आयु, रूप आदि का कोई अर्थ नही होता है-

''व्याधस्याचरणं धुवस्य च वयो विद्या गजेन्दस्य का 

 का जातिर्विदुरस्य यादवपतेरुप्रस्य किं पौरषम्।

कुव्जाया: कामनीरूपमधिकं किं तत्सुदाम्नो धनं

भक्त्या तुश्यति केवलं न च गुणैर्भक्ति प्रियो माधव:।।

श्रीमद्भागवत में प्रहलाद ने कहा है-

'श्रवणं कीर्तनं विष्णों: स्मरणं् पादसेवनम।

अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम।।(7/5/23)

 ऋतम्भरा बुद्वि के प्रकट होने पर साधक को प्रकृति के यथार्थ रूप का भान हो जाता है तब उसे वैराग्य होता है।

''तस्यापि निरोधे सर्वनिरोधान्निर्बीज: समाधि:।

 क्लेश क्या है- 'अविद्यास्मितारागद्वेषाभिनिवेषा: क्लेषा:। अविद्या, अस्मिता, राग, द्वेष और अभिनिवेश ये पाँच क्लेश कहलाते हैं। 

अविद्या जिनका कारण हैं- ''अविद्या क्षेत्रमुत्तरेशां प्रसुप्ततनुविच्छिन्नोद्वाराणाम

 

अविद्या क्या है- ''अनित्याशुचिदु:खानात्मसु नित्यशुचि सुखात्मख्यातिरविद्या। अनित्य, अपवित्र, दु:ख और अनात्मा में नित्य, पवित्र, सुख और आत्मा का आत्मभाव की अनुभूति 'अविद्याहै।

अस्मिता क्या है- ''दृगदर्शन शक्त्योरेकात्मतेवास्मिता। अविद्या के नाश होने से 'अस्मिताका नाश होता  है।  

राग क्या है- 'सुखानुशयी राग:। सुख की प्रतीत के पीछे रहने वाला क्लेष 'रागहै।

द्वेष क्या है- 'दु:खानुशयी द्वेष। दु:ख की प्रतीत के पीछे रहने वाला क्लेश 'द्वेषहै।

  क्लेशों की स्थूल वृत्तियों को 'ध्यानहेयास्तदृवत्तय:द्वारा सूक्ष्म बना  दिया जाता है।

दु:ख के रूप- परिणाम दु:ख, ताप दु:ख, संस्कार दु:ख, गुणवृत्ति विरोध सब में विद्यमान रहते हैं।

  अष्टांग योग

'यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयोऽष्टवगांनि।।

इनमें पाँच वहिरंग हैं जो इस प्रकार हैं-

(1)  यम 'अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमा:

() अहिंसा -   अहिंसाप्रतिष्ठायां तत्सन्निधौ वैरत्याग:।  

(ख) सत्य- सत्यप्रतिष्ठायां क्रियाफलाश्रयत्वम  

(ग) अस्तेय- 'अस्तेयप्रतिष्ठायां सर्वरत्नोपस्थानम  

(घ) ब्रह््मचर्य- 'ब्रह्मचर्यप्रतिष्ठायां वीर्यालाभ:  

मन, वाणी और शरीर से होनवाले सब प्रकार के मैथुनों की सब अवस्थाओं में सदा त्याग करके सब प्रकार से वीर्य की रक्षा करना 'ब्रह्मचर्यहैं ।     ''कर्मणा मनसा वाचा सर्वावस्थासु सर्वदा।

          सर्वत्र मैथुनत्यागी ब्रह्मचर्य प्रचक्षते।। (गरुण.पूर्व.आचार 238.6) 

 

(ड) अपरिग्रह- अपरिग्रहस्थैर्ये जन्मकथन्तासंबोध:।  

(2) नियम- ''शौचसंतोषतप:स्वाध्यायेश्वरप्राणिधानानि नियमा:

  'नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुनाश्रुतेन।’ (मुण्ड.)

भारतीय दर्शन में परम ब्रह्म अक्षर है - अक्षरं ब्रह्म परमं स्वभवोऽध्यात्ममुच्यते। भूतभावोद्भवकरो विसर्ग: कर्मसंज्ञित:। (8,3) 

 गीता कहती है- 

सहस्त्रयुगपर्यन्तमहृर्यद ब्रह्मणो बिन्दु:। 

रात्रिं युगसहस्त्रन्तां तेऽहोरात्रविदो जना:।

अव्यक्ताद्व्यक्तय: सर्वा प्रभवन्त्यहरागमे।

रान्न्यागमे प्रलीयन्ते तत्रैवाव्यक्त संज्ञके।।

भूतग्राम: स एवायं भूत्वा भूत्वा प्रलीयते।

रान्न्यागमेऽवश: पार्थ  प्रभवन्त्यहरागमे।।

परस्तस्मातु भावोऽन्योऽव्यक्तोऽव्यक्तात्सनातन:। 

य: स सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति।।

अव्यक्तोऽक्षर  इत्युक्तस्तमाहु: परमां गतिम।

यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्वाम परमं मम।।

(अर्थात)

 

ऊँॅ विष्णुर्विष्णुविष्णु:। ऊँ नम: परमात्मने श्री पुराणपुरुषोत्तमस्य श्रीविष्णोराज्ञया प्रवर्तमानस्याद्य  श्रीब्रह््मणों द्वितीय परार्द्धे श्री श्वेतवाराहकल्पे वैवस्वतमन्वन्तरेऽष्टाविंशतितमें कलियुगे प्रथमचरणे जम्बूद्वीपे भरतखण्डे आर्यावर्ते आर्यावर्तान्तर्गत  ब्रह्मावर्तैकदेशे बौद्धावतारे अमुकनाम संवत्सरे  अमुकायने (उत्तरायणे/दक्षिणायने) महामांगल्यप्रदे मासानां मासोत्तमें  अमुक मासे अमुकपक्षे (शुक्लपक्षे/कृष्णपक्षे) अमुक तिथौ अमुक वासरान्वितायां अमुक नक्षत्रै अमुक राषिस्थिते सूर्ये  अमुकराषिस्थिते चन्द्रे अमुकराषिस्थिते  भौमें अमुकराषिस्थिते बुधे अमुकराषिस्थिते गुरौ अमुकराषिस्थिते शुक्रे अमुकराषिस्थिते शनौ सत्सु शुुभे योगे शुभकरणे एवं गुणविशेष विशिष्टायां शुुभ पुण्यतिथौ सकलशास्त्रश्रुतिस्मृतपुराणोक्त फलप्राप्तिकाम: अमुेकोऽहं ममात्मन: सपुत्रस्त्रीबान्धवस्य श्रीनवदुर्गानुग्रहतो ग्रहकृतिराजकृतसर्वाविधपीड़ानिवृतिपूर्वकं नैरुज्यदीर्घायु: पुष्टिधनधान्यसृद्व्यर्थं सर्वापन्निवृति सर्वाभीष्टफलावाप्ति धर्मार्थकाममोक्षचतुर्विधपुरुषार्थ द्वारा अमुक (राष्ट्र) देवताप्रीत्यर्थं पूजनपूर्वकं संकल्पं (अमुक कर्मं) करिष्ये।

 परमसत्ता की अवधारणा वेद के साथ चलती हैं। नासदीय सूक्त में अध्याय दस में श्लोक आता है -

नासदासीन्नोसदासीतदानीं नासीद्रजो नो व्योमा परो यत।

किमावरीव: कुह कस्य शर्मन्नम्भ: किमासीद  गहनं गभीरम।।

 यथा-

को, अद्वा वेद क इह प्रवोचत् कुत आजाता कुत इयं विसृष्टि:।

अर्वाग् देवा अस्य विसर्जनेनाथ को वेद यत आवभूव।। (1,128,6)

इयं विसृष्टिर्यत आबभूव यदि वा दधे यदि वा न।

यो अस्याध्यक्ष: परमे व्योमन्त्सो अंग वेद  यदि वा न वेद।। 

मुण्डकोपनिषद में कहा है- 'नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुनाश्रुतेनअर्थात आत्मज्ञान केवल तीव्र इच्छा शक्ति से ही प्राप्त किया जा सकता है।   यथा-

'मंत्र मूलं गुरुर्वाक्यं, पूजा मूलं गुरु:पदम्। ध्यान मूलं गुरु:मूर्ति, मोक्ष मूलं गुरु: कृपा।।

 सत चेतना हेतु पातंजलि योग दर्शन में कहा है- 

''सत्वपुरुषान्यताख्यातिमात्रस्य सर्वभावाधिष्ठातृत्वं सर्वज्ञातृत्वं च’ (3-49)

कठोपनिषद में कहा है- 'उतिष्ठत जाग्रत प्राप्यवरान्निवोधत। क्षुरस्य धारा निशिता  दुरत्या। दुर्गं पंथस्यकवयो वदन्ति।

  गीता में श्रीकृष्ण कहते हैं- 'सर्वधर्म परितज्यान मामेकम शरणं ब्रज। अहं त्वाम सर्वपापेभ्यो मा शुच:। मैत्रेयोपनिषद में कहा गया है कि साधक छ: माह में आत्मसाक्षातकार कर सकता है। 

 ऐतरेयोपनिषद में कहा है- 'स येतमेव सीमानं विदार्यैतया द्वारा प्रापद्यत। सैषा विदृतिर्नाम द्वास्तदेतन्नान्दम।।

इसके अनुसार गर्भस्थ रूप में जीवात्मा सातवें महीने कपाल के बीच तालु से प्रवेश करती है, पहले यह कोमल होता है बाद में कठोर हो जाता है।  

सुबालोपनिषद में कहा गया है- “स्थानानि, स्थानिभ्यों यच्छति नाड़ी तेषां निबन्धनम

 उसे यह बोध हो जाता है कि- “मैं यह शरीर नही, बल्कि यह शरीर मेरा हैगीता में कहा गया है- 'देहोस्मिनाहं मम् देह इति स्मर 

भगवान कृष्ण कहते हैं- ''कायेन मनसा बुद्धया केवलैरिन्द्रियैरति। योगिन: कर्म कुर्वन्ति संगंत्यक्त्वात्मशुद्वये। अर्थात आत्मज्ञानी कभी अपने कर्मों का निर्वाह कम नही करता।  

…………………………………….

प्रार्थना

॥ ॐ श्रीपरमात्मने नमः ॥

ईशावास्योपनिषद

ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुदच्यते।

पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥

ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः

केनोपनिषद्

ॐ आप्यायन्तु ममाङ्गानि वाक् प्राणश्चक्षुः श्रोत्रमथो बलमिन्द्रियाणि च सर्वाणि ब्रह्मौपनिषदं माहं ब्रह्म निराकुर्यां मा मा ब्रह्म निराकरोत् अनिराकरणमस्त्वनिराकरणं तु तदात्मनि निरते य उपनिषत्सु धर्मास्ते मयि सन्तु ते मयि सन्तु ॥

॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥

प्रश्नोपनिषद्

ॐ भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवा भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः । स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवाः सस्तनूभिर्व्यशेम देवहितं यदायुः ॥ स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः । स्वस्ति नस्तार्क्ष्यो अरिष्टनेमिः स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु ॥

ॐ शान्तिः शान्तिः !! शान्तिः !!!

मुण्डकोपनिषद्

ॐ भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवा भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः । स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवाःसस्तनूभिर्व्यशेम देवहितं यदायुः ॥ स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः। स्वस्ति नस्तार्क्ष्यो अरिष्टनेमिः स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु ॥

ॐ शान्तिः शान्तिः !! शान्तिः !!!

 

माण्डूक्योपनिषद्

ॐ भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवा भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः । स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवा: सस्तनूभिर्व्यशेम देवहितं यदायुः ॥ स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः । स्वस्ति नस्तार्क्ष्यो अरिष्टनेमिः स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु ॥

ॐ शान्तिः ! शान्तिः !! शान्तिः !!!

ऐतरेयोपनिषद्

ॐ वाङ् मे मनसि प्रतिष्ठिता मनो मे वाचि प्रतिष्ठितमाविरावीर्म एधि। वेदस्य म आणीस्थः श्रुतं मे मा प्रहासीः । अनेनाधीतेनाहोरात्रान्सन्दधाम्यृतं वदिष्यामि। सत्यं वदिष्यामि । तन्मामवतु । तद्वक्तारमवतु । अवतु मामवतु वक्तारमवतु वक्तारम् ॥

ॐ शान्तिः ! शान्तिः !! शान्तिः !!!

तैत्तिरीयोपनिषद

ॐ शं नो मित्रः शं वरुणः । शं नो भवत्वर्यमा । शं न इन्द्रो बृहस्पतिः । शं नो विष्णुरुरुक्रमः । नमो ब्रह्मणे । नमस्ते वायो । त्वमेव प्रत्यक्षं ब्रह्मासि। त्वामेव प्रत्यक्षं ब्रह्म वदिष्यामि । ऋतं वदिष्यामि । सत्यं वदिष्यामि । तन्मामवतु । तद्वक्तारमवतु । अवतु माम् । अवतु वक्तारम्  

ॐ शान्तिः । शान्तिः शान्तिः ।

श्वेताश्वतरोपनिषद्

ॐ सह नाववतु । सह नौ भुनक्तु ।

 सह वीर्यं करवावहै । तेजस्वि नावधीतमस्तु । मा विद्विषावहै।

ॐ शान्तिः शान्तिः ॥ शान्तिः !!!

छान्दोग्योपनिषद्

ॐ आप्यायन्तु ममाङ्गानि वाक्प्राणश्चक्षुः श्रोत्रमथो बलमिन्द्रियाणि च सर्वाणि । सर्वं ब्रह्मौपनिषदं माहं ब्रह्म निराकुर्यां मा मा ब्रह्म निराकरोदनिराकरणमस्त्वनिराकरणं मेऽस्तु । तदात्मनि निरते य उपनिषत्सु धर्मास्ते मयि सन्तु ते मयि सन्तु ॥

ॐ शान्तिः ! शान्तिः !! शान्तिः !!!

बृहदारण्यकोपनिषद् -

ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते।

पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥

ॐ शान्तिः ! शान्तिः !! शान्तिः !!!

……………………………………………….

वागर्थाविव सम्पृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये।

जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ ॥

ॐ अज्ञान तिमिरान्धस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया ।

चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै श्री गुरवे नमः ॥

हे कृष्ण करुणासिन्धो दीनबन्धो जगत्पते ।

 गोपेश गोपिकाकान्त राधाकान्त नमोऽस्तु ते ॥

तप्तकाञ्चनगौराङ्गि राधे वृन्दावनेश्वरि ।

वृषभानुसुते देवि प्रणमामि हरिप्रिये ।

हरे कृष्ण, हरे कृष्ण, कृष्ण कृष्ण, हरे हरे

हरे राम, हरे राम, राम राम हरे हरे।

शान्ताकारं भुजगशयनं पद्मनाभं सुरेशं

विश्वाधारं गगनसदृशं मेघवर्णं शुभाम्।

लक्ष्मीकान्तं कमलनयनं योगिभिर्ध्यानगम्यं

वन्दे विष्णुं भवभयहरं सर्वलोकैकनाथम्॥

सशङ्खचक्रं सकिरीटकुण्डलं सपीतवस्त्रं सरसीरुहेक्षणम्।

सहारवक्षःस्थलकौस्तुभश्रियं नमामि विष्णुं शिरसा चतुर्भुजम्।

कराग्रे वसते लक्ष्मी: करमध्ये सरस्वती।

करमूले तु गोविन्द: प्रभाते करदर्शनम।।

समुद्रवसने देवि ! पर्वतस्तनमण्डले।

विष्णुपत्नि ! नमस्तुभ्यंपादस्पर्शं क्षमस्व मे ।

न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः ।

यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥

ऊर्ध्वमूलमधः शाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् । ।

 छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् ॥

तस्मात् सर्वेषु कालेषु मामनुस्मर युध्य च ।

              मय्यर्पितमनोबुद्धिर्मामेवैष्यस्यसंशयः। (भगवद्गीता ८.७)।

यं यं वापि स्मरन् भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् ।

   तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः ॥भगवद्गीता  (८.६)

विष्णुशक्तिः परा प्रोक्ता क्षेत्रज्ञाख्या तथा परा ।

 अविद्याकर्मसंज्ञान्या तृतीया शक्तिरिष्यते ॥ विष्णु पुराण  (६.७.६१)

यं यं वापि स्मरन् भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम्  तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः ॥ भगवद्गीता  (८.६)

             निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः ।

        द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञैर्गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत् ॥ (गीता 15/5)

अर्जुन उवाच

योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन ।

एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात् स्थितिं स्थिराम् ।।भगवद्गीता (६.३३)।

योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना

श्रद्धावान् भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ।। (भगवद्गीता ६.४७)

श्रवणं कीर्तनं  स्मरणं विष्णो: पादसेवनम् ।

अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम् ॥(श्रीमद्भावतम १५.२३)

अभ्यासयोगयुक्तेन चेतसा नान्यगामिना ।

परमं पुरुषं दिव्यं याति पार्थानुचिन्तयन् ॥( भगवद्गीता 8.8)

मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः ।

स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम् ॥

किं पुनर्ब्राह्मणाः पुण्या भक्ता राजर्षयस्तथा ।

अनित्यमसुखं लोकमिमं प्राप्य भजस्व माम् ॥ (भगवद्गीता ९.३२-३३):

गीता शास्त्रमिदं पुण्यं यः पठेत् प्रयतः पुमान्–(गीता माहात्म्य १) ।

गीताध्ययनशीलस्य प्राणायामपरस्य च ।

नैव सन्ति हि पापानि पूर्वजन्मकृतानि च ॥ (गीता माहात्म्य २)।

सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज ।

अहं त्वां सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ॥ भगवद्गीता (१८.६६)

मलिनेमोचनं पुंसां जलस्नानं दिने दिने ।

सकृद्गीतामृतस्नानं संसारमलनाशनम् ॥ (गीता  माहात्म्य ३)

गीता सुगीता कर्तव्या किमन्यैः शास्त्रविस्तरैः ।

या स्वयं पद्मनाभस्य मुखपद्माद्विनिःसृता ॥ (गीता माहात्म्य ४) ।

भारतामृतसर्वस्वं विष्णुवक्त्राद्विनिःसृतम् ।

गीता-गङ्गोदकं पीत्वा पुनर्जन्म न विद्यते ॥ " (गीता माहात्म्य ५) ।

एकं शास्त्रं देवकीपुत्रगीतम् ।

 एको देवो देवकीपुत्र एव ।

एको मन्त्रस्तस्य नामानि यानि । 

कर्माप्येकं तस्य देवस्य सेवा ॥

यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत् ॥

यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् ॥18/5

ईश्वरः सर्वभूतानां हृदेशेऽर्जुन तिष्ठति।

भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया।

तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत।

तत्प्रसादात्परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम्।

इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्गुह्यतरं मया।

विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु ।

सर्वगुह्यतमं भूयः शृणु मे परमं वचः ।

इष्टोऽसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम्।

मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु ।

मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ।

सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज ।

अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ।

इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन। 

न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति।

य इमं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति।

भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः ।

न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः ।

भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि।